Khi lạm phát thấp nhưng chi tiêu hộ gia đình “bốc hơi”: nguyên nhân và hệ lụy

Trong tháng vừa qua, Cục Thống kê công bố chỉ số giá tiêu dùng (CPI) tăng khoảng 3% so với cùng kỳ, một con số được xem là lạm phát “thấp” theo tiêu chuẩn vĩ mô. Tuy nhiên, nhiều hộ gia đình cảm nhận rõ rệt chi phí sinh hoạt “leo thang từng ngày”, từ tiền điện, nước, thuê nhà đến chi phí giáo dục và đi lại. Vậy tại sao khi lạm phát thấp, chi tiêu hộ gia đình vẫn tăng vọt? Bài viết này sẽ đi sâu giải thích các nguyên nhân, mối liên hệ với cấu trúc chi tiêu và hệ lụy đối với toàn bộ nền kinh tế.

Một điểm cần làm rõ đầu tiên là khoảng cách giữa chỉ số CPI công bố và cảm nhận của người dân. Theo ông Nguyễn Trung Tiến, Phó Cục trưởng Cục Thống kê, sự khác biệt này bắt nguồn từ việc CPI bao gồm rổ hàng hóa rất rộng (hơn 700 mặt hàng), trong khi người dân chủ yếu tiếp xúc với các chi phí “hằng ngày” như thực phẩm, điện, xăng, nước. Khi các mặt hàng thiết yếu này biến động mạnh, cảm giác chi tiêu tăng sẽ rõ nét hơn nhiều so với con số trung bình trong CPI.

Ngoài ra, CPI có đặc điểm độ trễ trong việc phản ánh biến động giá. Trong trường hợp giá xăng hoặc điện tăng giữa tháng, phần lớn biến động đó chỉ được ghi nhận một phần vào chỉ số của tháng sau. Một số chi phí quan trọng như lãi vay mua nhà, học thêm cho con hay chi phí dành riêng cho từng khu vực không nằm trong rổ CPI điển hình, nên không được phản ánh đầy đủ.

Cấu trúc chi tiêu của các hộ gia đình cũng là chìa khóa để hiểu lý do chi tiêu tăng vọt. Trong rổ chi tiêu mà Cục Thống kê sử dụng, 7 nhóm chính chiếm khoảng 86% tổng chi tiêu, trong đó thực phẩm – ăn uống chiếm hơn 33,5%, nhà ở chiếm 18,8%, giao thông 9,7%, giáo dục 6,2%, y tế 5,4%. Khi nhóm thiết yếu như thực phẩm, thuê nhà, giao thông tăng giá đột biến, áp lực lên ngân sách gia đình rất lớn, đặc biệt với nhóm thu nhập trung bình và thấp.

Một ví dụ thực tế cho thấy sự áp lực này: nhiều gia đình ở TP. HCM chia sẻ rằng tiền thuê nhà tăng thêm 1,5 triệu đồng mỗi tháng, học phí tăng 10%, chi phí ăn uống đội lên gấp đôi so với năm trước, khiến tổng chi tiêu gia đình tăng khoảng 30–32%.

Một yếu tố nữa là sức mua thu nhập không theo kịp chi phí thiết yếu. Dù CPI tính toán tăng thấp, nhưng các chi phí thiết yếu đã leo rất nhanh trong thời gian qua, khiến khoản chi “bị dư” cho các nhu cầu khác chẳng còn nhiều. Đối với người dân, cảm giác “tiền không đủ chi” xuất hiện rõ ràng hơn. Trong nhiều trường hợp, dù thu nhập được điều chỉnh, tốc độ tăng không bù đắp được biến động chi phí thực tế.

Xem thêm: Lạm phát lối sống là gì? Nguyên nhân và cách tránh bẫy lạm phát lối sống

Thêm vào đó, tâm lý so sánh giá theo thời gian dài hơn cũng tạo thêm áp lực cảm nhận. Người dân thường nhớ giá cách đây hai, ba năm, chứ không chỉ so với cùng kỳ năm trước. Khi nhìn lại quãng thời gian dài, họ dễ cảm thấy giá đã tăng rất nhiều. Theo ông Nguyễn Đức Độ (Viện Kinh tế Tài chính), lạm phát trung bình trong 10 năm qua là khoảng 3%/năm, tức giá đã tăng hơn 30% sau một thập kỷ. Nhưng nếu thu nhập không tăng tương ứng, cảm nhận là giá “leo thang” là điều tất yếu.

Một khía cạnh ít được nhắc tới nhưng tác động sâu là chính sách điều tiết và cấu trúc thị trường. Khi chi phí mặt bằng tăng, hoặc chi phí đầu vào như nhiên liệu, vận chuyển, thuế mới được áp dụng, doanh nghiệp thường đẩy giá để bù chi phí. Với hàng hoá thiết yếu, nhà quản lý đôi khi áp dụng chính sách “bình ổn giá” hoặc kiểm soát giá, nhưng chỉ có hiệu quả trong ngắn hạn nếu các chi phí cơ bản chưa được xử lý.

Nhìn xa hơn, nếu chi tiêu hộ gia đình tăng vọt trong khi thu nhập bị bó hẹp, có khả năng xảy ra vòng xoáy tiêu cực: chi phí sinh hoạt tăng, sản xuất co hẹp vì giảm tiêu thụ, việc làm giảm, rồi lại dẫn đến tiêu dùng càng suy yếu. Điều này có thể ảnh hưởng ngược lại nền kinh tế. Ông Tiến cảnh báo rằng nếu sức mua bị nén, tác động tiêu cực lan tỏa.

Khi hiểu rõ các lý do trên, câu hỏi tiếp theo là: làm sao để cân bằng và cải thiện tình hình chi tiêu của hộ gia đình? Dù chủ đề này có thể mở rộng thành bài viết riêng, một vài gợi ý mang tính thực tiễn có thể kể đến:

• Xây dựng ngân sách chi tiêu chi tiết hàng tháng để phát hiện các khoản có thể thu nhỏ hoặc trì hoãn.

• Tìm lựa chọn thay thế rẻ hơn cho các mặt hàng thiết yếu, ưu tiên hàng nội địa nếu chất lượng tương đương.

• Kiểm soát mức tiêu thụ năng lượng, sử dụng thiết bị tiết kiệm — việc giảm 5–10% điện, nước có thể giúp giảm áp lực chi.

• Xem xét khả năng gia tăng thu nhập bổ sung hoặc đầu tư vào tài sản giữ giá (như bất động sản nhỏ, hoặc hình thức đầu tư phù hợp) để bù đắp chi phí tăng.

• Yêu cầu chính sách điều tiết bền vững hơn, như chỉ số giá riêng cho nhóm hàng thiết yếu, giám sát chi phí dịch vụ công như điện, nước.

Tóm lại, việc lạm phát thấp theo con số công bố không đồng nghĩa chi tiêu của hộ gia đình không chịu áp lực. Bởi vì thực tế chi tiêu hằng ngày, cấu trúc rổ hàng hóa tiêu dùng và cảm nhận của người dân có nhiều yếu tố “ẩn” không được phản ánh đầy đủ trong CPI. Việc cân nhắc kỹ các chi phí thiết yếu, điều chỉnh ngân sách cá nhân, và yêu cầu chính sách phản ánh sát hơn với thực tế là cách để hộ gia đình thoát khỏi áp lực chi tiêu trong thời đại giá cả biến động.